اجمالى از زندگى حضرت:
نام شريف آن بزرگوار فاطمه مى‌باشد، ايشان دختر امام موسى بن جعفر (ع) و خواهر امام رضا (ع) هستند . آن حضرت در اوّل ذى القعده سال 183 به دنيا آمده و در روز دهم ربيع الثانى سال 201 هـ وفات يافت؛ و بخاطر تقوى و پرهيزكارى ايشان نام آن بزرگوار را «معصومه» نهادند .
موقعيت جغرافيايى:
مرقد شريف حضرت معصومه (س) در مركز شهر قم واقع شده است ؛ كه اين مرقد از طرف شمال به ميدان آستانه ، از شرق به خيابان آيت الله مرعشى نجفى و از جنوب به مسجد اعظم و خيابان موزه و از طرف غرب به مدرسه فيضيّه منتهى مى‌شود .
تاريخ تأسيس:
پس از وفات حضرت فاطمه معصومه (ع) آن بزرگوار توسط موسى بن خزرج بن سعد اشعرى قمى به خاك سپرده شد .
موسى بن خزرج سايبانى از حصير و بوريا بر قبر شريف آن بزرگوار برافراشت محل‌ّ اين مقبره درقديم به «بابلان» معروف بود . از اين تاريخ به بعد شهرت و آوازة قم آغاز شد . ساختمان سازى و سازندگى اين شهر رو به افزايش نهاد و تاكنون ادامه دارد .
توسعه و بازسازى:
در سال 256 هـ اوّلين گنبدى كه برفراز تربت پاك فاطمه معصومه (س) بنا شد ، گنبدى برجى شكل‌با آجر و سنگ بود كه به همت حضرت زينب دختر امام جواد (ع) ساخته شد ؛ و آن زمانى بود كه‌آن حضرت براى زيارت عمه‌اش حضرت معصومه (س) به قم آمده بود .
در سال 350 هـ به همت زيد بن احمد بن بحر اصفهانى بارگاه مطّهر حضرت معصومه (س) تجديد بناشد و دَرَ كوچك آن را با در بزرگترى تعويض كرد .
در سال 429 ـ 465 هـ و در زمان طغرل سلجوقى اَمير اَبوالفضل عراقى گنبد كوچك مرقد را به گنبد بزرگى تبديل و آن را از نو بنا كرد .
در سال 529 هـ به همّت زن نيكوكارى بنام شاد بيگم دختر عماد بيگ گنبدى بر قبر شريف آن‌حضرت بنا شد .
در سال 925 هـ مرقد شريف به همّت شاه اسماعيل صفوى تجديد بنا شد . او ايوان شمالى و زيربناى ساختمان صحن عتيق (قديم) را بنا نهاد .
در سال 950 هـ شاه تهماسب صفوى ضريحى از كاشى روى قبر بنا نمود .
در سال 1077 هـ ، شاه سليمان صفوى صحن موزه را در سمت جنوبى حرم بنا نمود .
در سال‌هاى 1210 تا 1214 هـ به دستور نظام السلطنه در ضلع غربى حرم مطّهر دو دَرَنقره‌اى نصب گرديد .
در سال 1213 هـ به دستور فتح على شاه قاجار قبر و گنبد و دَرَ مرقد شريف با پوشش طلايى‌آراسته شد .
در سال 1215 هـ جداره‌ى داخل گنبد با نقش و نگارهاى برجسته آينه كارى و كتيبه‌هاى زيباى‌معرق آراسته گرديد .
در سال 1218 هـ قلى خان يكى از رجال حكومتى دولت صفوى ايوان حرم را تجديد بنا نمود ، و به جاى‌كاشى هاى گنبد خشت هايى با پوشش طلا در آن به كار برد .
در سال 1221 زمين و ديوار حرم با سنگ مرمر پوشانده شد ، و ضريح حرم با پوششى از طلاآراسته گرديد و در ضلع شمالى رواق متصل به ايوان طلا يك دَرَ طلايى نصب گرديد .
در سال 1266 هـ شاه اسماعيل ايوان ها را تجديد بنا نمود، و صحن قديم را گسترش داد و در قسمت شمالى صحن قديم مناره‌أى را ساخت در سال 1303 هـ وزير اعظم ، اتابك ، پسر اَمين‌السلطان آنچه را كه پدرش بنا نموده بود تكميل كرد . او زيربناى صحن نو معروف به «صحن‌اتابكى» را بنا كرد و تزيين و بناى اتاق هاى اطراف آن را ، كه بر مقبره‌هاى «اعيان» معروف است ، به‌پايان رساند .
در سال 1354 هـ موزه‌ى آستانه احداث شد و همة هداياى ارزشمند و گران بها در آن موزه‌نگهدارى شد .
در سال 1375 هـ ضريح فولادى با نقره پوشانده شد و با نقش و نگارها و كتيبه هاى زيباى معرق‌آراسته گرديد .
سپس شهاب الملك گلدسته‌هاى ايوان شمالى را ساخت و آن ها را با كاشى مزيّن كرده كامران ميرزا برفراز مأذن هاى ذكر شده ميله هايى از طلا نصب نمود .
دورنماى بارگاه حضرت معصومه (س):
حرم مطهر و سه صحن آن همراه با مسجد بالاسر مساحتى بالغ بر 13527 متر مربع به خوداختصاص داده است . حدود 1914 متر مربع مساحت زير بناى حرم مطهر است، و مابقى آن عبارت است از دو صحن‌جديد و قديم . مرقد مستطيلى شكل است كه گنبد آن با صفحات طلا پوشيده شده است . حرم هم‌چنين داراى چهار مناره است هر كدام داراى حوض و يك تاج مقرنس مى‌باشد . كه دو مناره از منارهاى چهارگانه بزرگ و دوتاى ديگر كوچك است .
گنبد:
مرقد شريف حضرت معصومه (س) گنبدى برجى شكل دارد كه محيط آن از داخل 66/28 و ازخارج 35/560 متر مى‌باشد . قاعدة آن داراى هشت ضلع است كه طول هر ضلع آن 3/58 و فاصلة‌بين دو ضلع 7/52 متر مى‌باشد .
بر هر يك از اضلاع روزنه‌اى از طلا يا نقره قرار دارد . در گلوگاه ساق گنبد كتيبه ها و اشعار زيبايى‌به زبان فارسى نوشته شده است . بر داخل آن با نقش ها و آينه كارى زيبا آراسته شده است .
ضريح:
زير گنبد ضريحى از نقره قرار دارد كه در قسمت بالاى آن و در تمام جهات بمقدار يك متر با طلاآراسته شده است، هم چنان كه با كتيبه ها و نقش و نگارهاى زيبا مزيّن شده است . ارتفاع آن 4 متر و طول آن 25/5 و عرضش 73/4 متر مى‌باشد .
ايوان هاى حرم مطّهر:
ايوان طلا : اين ايوان در شمال روضة مقدسه واقع شده و به صحن قديم متصل است . ايوان طلا ازداخل با خشت هاى زرفام پوشيده شده است و در آن نقش و نگارهاى برجسته‌اى وجود دارد كه باطلا آراسته شده است . در بالاى آن دو مناره وجود دارد كه ارتفاع هر كدام 20/32 و قطر هر يك متر است ، و برفراز اين دو مناره كلاهك هايى طلايى وجود دارد .
ايوان شرقى : اين ايوان در سمت شرقى روضة مقدسه واقع شده است. و به واسطة يك رواق آينه‌كارى شده به حرم و صحن جديد متصل مى‌شود . ايوان نيم هرمى است كه با نقش و نگارهاى وآينه كارى آراسته شده است . در بالاى اين ايوان دو مناره وجود دارد كه ارتفاع هر كدام 28 مترمى‌باشد .
صحن هاى حرم مطّهر:
صحن عتيق (قديم) : صحن قديم در شمال روضة مباركه واقع است ؛ طول آن 7/35 متر و عرض‌آن 78/34 متر است .
غرفه ها سه سمت آن را احاطه كرده ، و سمت چهارم آن به ايوان طلا متصل شده است .
صحن جديد : اين صحن به «صحن اتابكى» نيز معروف است . اين صحن بزرگ تر از صحن قديم‌است و در سمت شرقى حرم مطّهر واقع شده است . اين صحن داراى هشت ايوان است كه طول‌ضلع شرقى و غربى آن 78 متر و طول ضلع شمالى و جنوبى آن 46 متر مى‌باشد . امّا طول چهار ايوان ديگر به 4 متر مى‌رسد . ورودى اين صحن از سمت شرق به خيابان ارم باز مى‌شود . پس از اين‌ورودى ايوانى به ارتفاع 6/13 متر قرار دارد ، كه با نقش و نگارهاى برجسته و زيبا آراسته شده‌است .
در بالاى بناى اين ايوان يك ساعت بزرگ و دو مناره‌ى كوچك كه ارتفاع هر كدام 5/13 مترمى‌باشد قرار دارد .اين صحن ورودى ديگرى در سمت شمالى دارد كه از طريق ايوانى به ارتفاع 13متر به خيابان آستانه منتهى مى‌شود .
در سمت جنوبى صحن ورودى سوّمى وجود دارد كه از لحاظ ارتفاع و وجود مأذنه هاى بالاى ايوانش به قسمت شمالى شباهت دارد .
دور تادور صحن نمونه‌هايى وجود دارد كه هر كدام داراى ايوانى خاص است .
صحن موزه : اين صحن به «صحن موزه» معروف و در سمت جنوبى حرم مطّهر واقع شده است‌طول آن 24 و عرض آن 5/19 متر است ، و در بالاى آن گنبدى به ارتفاع و محيط 17 م وجود دارد .
اين گنبد بر ستون‌هاى مزّين با سنگ مرمر و نقش و نگارهاى زيبا قرار گرفته است .
درهاى حرم مطّهر:
مرقد مطّهر حضرت معصومه (س) داراى هشت دَر است . چهار تاى آن در صحن نو و دوتاى آن در سمت غربى مرقد واقع شده‌اند . و يك در آن به خيابان موزه و در ديگر به ورودى مدرسة فيضيه باز مى‌شود .
بناهاى الحاقى به حرم مطّهر:
در اطراف مرقد مطّهر حضرت معصومه (س) بناها و ساختمان هاى ديگرى وجود دارد ، از جمله: مسجد بالاسر ، مسجد اعظم ، مسجد طباطبائى (قدس) و مسجد امام خمينى (قدس) . در مرقد كتابخانه‌اى است كه به «كتابخانة آستانه» معروف است هم چنين در حرم موزه‌اى قرار دارد كه ورودى آن از صحن موزه است ، و هداياى با ارزش و گران بها كه در مرور زمان به مرقد شريف اهدا شده است در آن نگه‌دارى مى‌شود .
1. جولة فى الاماكن المقدسه سيد ابراهيم زنجانى ص 177 ، ص 1 ، سال 1985 م .
2. حضرت معصومه فاطمه دوم ، محمد محمّدى اشتهارى ، ص 205، 250 ، 1375 هـ .
3. مزارات اهل البيت و تاريخها ، محمد حسين حسينى جلالى ، ص 200 ، ط 3 ، سال 1995 م .