موقعيت جغرافيايى :
اين مسجد در روستايى جمكران در 15 كيلومترى شرق شهر قم واقع است .
تاريخ تأسيس:
در روستاى جمكران مسجدى وجود داشت كه با همّت امير خطاب اسدى كه در زمان حكمرانى يزيد بن‌معاويه در اين روستا ساكن شده بود بنا گرديد . هنگاميكه سپاهيان يزيد بن معاويه شهر را محاصره‌كرد بودند امير خطاب مسجد را كه در خارج از شهر واقع است براى عبادت برگزيد ، پس ازآن و در سال 66 هـ كه انقلاب توابيين بوقوع پيوست عموزادگان امير خطاب از شهر كوفه گريخته ، به قم‌آمدند و در روستاى جمكران مسكن گزيدند . آنان پس از اينكه ازدياد جمعيت نمازگزاران باعث كمبود جا در آن مسجد گرديد ، به توسعه و گسترش مسجد جمكران پرداختند .
توسعه و بازسازى :
در سال 1167 هجرى قمرى ميرزا على اكبر قمى مسجد را تجديد بنا نمود .
در سال 1350 هـ ، شيخ عبدالكريم حائرى در روزگارى كه زعامت دينى به عهده او بود مسجد را بازسازى كرد.
در سال 1402 هـ توسعه و سازندگى مسجد به انجام رسيد و تعدادى مسجد كوچك و يك سالن‌بزرگ به آن ضميمه شد .
در سال 1417 هـ پروژة احداث خيابانى به عرض 200 م كه از حرم حضرت معصومه (س) آغاز ومستقيماً به مسجد جمكران ختم مى‌شود آغاز گرديد كه به آن پروژه نام «از حرم تا حرم» اطلاق شد.
پس از آن پروژه هاى ديگرى در طى تكميل و توسعة مسجد جمكران انجام گرفت : از جمله‌ساختن مهمانسرايى در سه طبقه و با گنجايش 800 زائر كه از آن براى توزيع مواد غذاى و پذيراى‌از زائرين در شب هاى چهارشنبه و جمعه كه زائرين در اين دو روز به صورت هيئت و دستجات گروه به مسجد مشرّف مى‌شوند استفاده شود .
نماز گزاران در اين شب ها براى اداى مراسم و زيارت كه شامل دعا و نيايش و صلوات است حضورمى‌يابند .
از پروژه هاى ديگر ، تأسيس يك مؤسسة انتشاراتى و يك كتابخانة اسلامى است كه براى چاپ وتوزيع كتاب هاى دينى و فرهنگى ايجاد شده است ، از ديگر طرح ها بوده است ايجاد يك ميدان بزرگ كه مسجد را در برگيرد . به همين منظور زمين هاى اطراف مسجد خريدارى شد تايك ميدان بزرگ كه در آن همة خدمات اساسى فراهم شده باشد ايجاد گردد : از پمپ بنزين وپاركينگ و مسافرخانه گرفته تا مغازه‌هاى تجارى ، بانك ها ، و كتابفروشى‌هاى مختلف.
نماى مسجد جمكران :
مسجد در زمينى به مساحت 40 هزار متر مربع بنا شده است ، كه 25 هزار متر مربع از آن به مساحت‌خود مسجد تعلّق دارد ، و بقيه مساحت صحن را تشكيل مى‌دهد در سمت شمالى مسجد تالارى‌وسيع قرار دارد كه سقف آن بر سه ستون سنگى پر نقش و نگار استوار است . اين ستون ها تا ارتفاع 5/1 مترى با تزيينات سنگى آراسته شده است . اين تالار داراى سه در بزرگ چهار تكه‌اى است قوس ها ، تاق هاى و چارچوب هاى سمت درها كاشى‌كارى شده است و در ميان تزيينات نام دوازده امام (ع) نگاشته شده است.در دو سمت تالار دوطاق وجود دارد كه به صورت دو جفت كمانى قرار دارند زائرين براى ورود به داخل تالار بايد اززير اين طاق ها بگذرند ، در دو طرف صحن گل كارى وجود دارد . و در وسط صحن منبع آبى‌وجود دارد كه آب آن به داخل حوض بزرگى مى‌ريزد . از اين آب براى آبيارى گل ها و فضاى سبزمسجد جمكران استفاده مى‌شود .
در سمت شرقى صحن تالار وسيعى به طول 513 و عرض 54 متر وجود دارد . در مقابل آن‌زاويه‌اى با مساحت 17 متر قرار دارد كه ديوارهاى آن با آجرهاى منشورى شكل و كاشيهاى‌پرنقش و نگار پوشيده شده است . و در وسط هر نقش و نگار نامى از خداى متعال نوشته شده است.
در اين تالار پنج در چهار تكه‌اى وجود دارد كه در حاشية اين درها نوشته هايى با خط ثلث نگاشته‌شده است .
در ضلع شمالى مسجد اتاقى با دو ايوان وجود دارد ، كه در يكى از اين ايوان ها سورة تبارك به‌صورتى دايره‌وار روى آن نوشته شده است .
در مقابل در ورودى صحن ايوانى قرار دارد كه ديوار آن با آجر و گچ ساخته شده است، در زاوية جنوب شرقى مسجد مناره‌اى كوچك و آجرى وجود دارد ، هم چنين پلكانى وجود دارد كه منتهى به مقصوره‌اى كه ارتفاع آن 17 مترى قرار دارد كه هم زمان با ايوان مدخل ساخته شده است . دردو طرف در ورودى ساخته شده است . مسجد اتاق هايى و نيز تالارى بزرگ وجود دارد . تماى‌بخش هاى مسجد با رنگهاى طلائى تزيين شده است در ضلع جنوبى چند منفذ وجود دارد ، و هرمنفذ محرابى پنج ضلعى دارد كه با مقرنس هاى گچى تزيين شده است . و در وسط اين تزيينات‌كتيبه‌اى با خط ثلث نوشته شده است كه متن آن چنين است ؛ «هر كس در اينجا نماز بخواند انگار درخانة خدا نماز خوانده است» .
در وسط محراب منفذى وجود دارد كه به يك چاه قديمى منتهى مى‌شود كه روى آن چاه قطعه‌اى‌سنگ مرمر قرار دارد كه آن نيز در وسط حفره‌اى است كه مردم خاك آن را براى تبرك بر مى‌دارند .
1. گنجينة آثار قم ، تأليف فيضى ، ص 661 .
2. حضرت معصومه ، فاطمه (س) ، محمّد محمّدى اشتهارى .
3. مجله اهل بيت ، شماره 2 ، كانون دوم ، سال 1994 م .