معرفى:
مرقد ابوالحسن على الرضا بن موسى بن جعفر صادق بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب هشتمين امام شيعيان است. ايشان در 11 ذى القعده سال 148 هجرى زاده شدند و در 29 صفر سال 203 هجرى از دار دنيا رحلت فرمودند.
موقعيت جغرافيايى:
اين مرقد مطهر در وسط شهر مشهد واقع است ؛ كه اين شهر خود 924 كيلومتر از تهران پايتخت ايران فاصله دارد. مجموعه‌ى حرم شكلى دايره وار دارد و از آن خيابان‌هاى متعددى منشعب مى‌شود كه به نقاط گوناگون مشهد منتهى مى‌گردد. از شمال به نوغان، از جنوب به خيابان‌هاى امام رضا(ع) و بيت المقدس، از جنوب غربى به خيابان نواب صفوى و از شمال شرقى به خيابان آيت الله شيرازى منتهى مى‌گردد.
بناى آن:
مكانى كه ضريح پاك امام رضا (ع) در آن قرار دارد، سرايى از آن حميد بن قحطبه طائى يكى ازفرماندهان ابومسلم خراسانى بوده است. پس از وفات هارون الرشيد در سال 193 هجرى جسد او در اين مكان به خاك سپرده شد، و فرزند وى مأمون برفراز آن گنبدى افراشت، كه بعدها «گنبدهارونيه» نام گرفت. وقتى امام رضا (ع) مسموم گرديده، به شهادت رسيدند، پيكر ايشان را به اين مكان آوردند و در نزديكى قبر هارون الرشيد به خاك سپرده شد. اما اين گنبد در سال 380 هجرى بر دست امير «سبكتگين» به طور كامل ويران شد، و مرقد امام رضا (ع) تنها مزار خراسان گرديد كه از تقديس و تجليل برخوردار بود. سلطان مسعود بن سبكتگين ضريحى طلايى بر قبر شريف امام قرار داد، تا باعث تمايز آن شود و به پناهگاهى براى بلا ديدگان و حاجت مندان مبدل گردد. و ازآن پس، آن شهر كه به توس يا سناباد معروف بود جز به نام مشهد الرضا شناخته نشد.
توسعه و بازسازى:
پس از آن كه امير سبكتگين قبر امام (ع) را ويران نمود اين مكان هم‌چنان به عنوان ويرانه‌اى كه شيعيان از ترس دشمنان خود جرأت تعمير و بازسازى آن را نداشتند باقى ماند. تا آن كه سلاطين ديالمه آن را بازسازى وتعمير نمودند.
در سال 512 هجرى ابو طاهر شرف الدين قمى وزير شيعه مذهب سلطان سنجر سلجوقى گنبد آن بارگاه مطهر را تجديد بنا كرد ؛ و اين گنبد هم چنان برقرار ماند تا آن كه تاتارها آن را ويران كردند.بعدها سلطان محمد خدابنده نوه‌ى هولاگو مرقد شريف امام رضا (ع) را تجديد بنا كرد.
در دوران ميرزا شاهرخ گورگانى و در سال 809 هجرى مجموعه‌ى حرم بازسازى شد ؛ وگوهرشاد همسر شاهرخ در اين امر اهتمام كرد ؛ از جمله مسجدى را در نزديكى مرقد ساخت، كه‌به نام وى مشهور است.
در سال 932 هجرى شاه طهماسب صفوى دستور به طلا كارى گنبد حرم داد. هم چنان كه يك گلدسته‌ى طلا نيز براى آن بنا نمود. و روى قبر نيز يك ضريح طلايى نصب كرد.
در سال 1010 هجرى شاه عباس كبير به بازسازى حرم و توسعه‌ى صحن و طلا كارى گنبد مرقد نمود. هم چنان كه در سال 1020 ايوان هاى شمالى، شرقى و غربى را بنا نمود.
در سال 1086 شاه سليمان صفوى به تعمير گنبد حرم و طلا كارى آن، كه در سال 1084 بر اثر زلزله فرو ريخته بود، پرداخت.
در سال 1153 نادر شاه تعديلات و باز‌سازى‌‌هايى در حرم انجام داد و يك چلچراغ طلايى مرصع و نيز يك قفل طلايى مرصع به حرم اهدا نمود.
در دوران فتحعلى شاه قاجار و در سال 1223 هجرى بناى صحن جديد حرم آغاز شد.
در سال 1260 و در دوران محمد شاه حرم كاشى كارى گرديد ؛ و ناصرالدين شاه طلاكارى ايوان صحن را كه فتحعلى شاه ساخته بود به پايان رساند.
در سال 1401 هجرى و پس از پيروزى انقلاب اسلامى عمليات بازسازى و توسعه‌ى حرم شريف آغاز شد كه طى آن ساختمان ها و اجزاى جديد به حرم الحاق شد. محراب ها و زوايا تعميرگرديد. صحنها و رواق هاى جديدى در حرم ساخته شد و كتابخانه و ديگر مراكز فرهنگى به آن‌اضافه گرديد. هم چنان كه به بهسازى سرويس‌هاى بهداشتى و خدماتى زائران پرداخته شد.
شكل بنا:
رواق ضريح مطهر در وسط ساختمان هاى تابعه‌ى حرم واقع است. ساختمان هايى كه دور و بر آن واقع شده‌اند عبارتند از صحن هاى قديم و جديد، مسجد گوهرشاد و رواق ها. در درون ضريح كاشى‌كارى هاى ارزشمند و كتيبه‌هاى اعلايى وجود دارد. روى مرقد مطهر گنبدى به ارتفاع 31 مترقرار داد كه قشر خارجى آن طلا اندود است و دور آن را كتيبه‌هايى با خط عربى برجسته در برگرفته است. برفراز ايوان طلا گلدسته‌ى طلايى براقى وجود دارد و در نقطه‌ى مقابل آن نيز برفرازايوان شاه عباسى گلدسته‌ى ديگرى قرار دارد. حرم هم چنين داراى دو گلدسته‌ى طلا كارى شده‌ى ديگر است كه در صحن قديمى واقع‌اند. قاعده‌ى يكى از اين دو در ضلع جنوبى و قاعده‌ى گلدسته‌ى ديگر در ضلع شمالى صحن قرار دارد. حرم صحن‌هاى متعددى دارد كه در سال‌‌هاى اخير توسعه داده شده‌اند. از جمله ى اين صحنها صحن «قدس» در مقابل مسجد گوهرشاد است‌كه مساحت آن بالغ بر 4672 متر مربع است. صحن ديگر صحن «جمهورى اسلامى» است كه ميان‌بست شيخ بهايى و بست شيخ طوسى واقع شده و مساحت آن بالغ بر چهل هزار متر مربع است. اين صحن توسط رواق «دار الولايه» به حرم مطهر متصل مى‌شود. صحن هاى ديگر امام خمينى (ره)، آزادى و انقلاب نام دارند. حرم داراى 20 رواق است كه مجموع مساحت آن ها 7520 متر مربع است. مهم ترين اين رواق‌ها رواق دارالولايه است كه بزرگ‌ترين رواق است و داراى مساحتى بالغ‌بر 2700 متر مربع است. اين رواق از طريق راه‌روهاى متعددى به حرم، برخى صحن ها و ديگر اماكن‌شريفه متصل است. ميان بست شيخ طوسى و بست طبرسى كتابخانه‌اى عظيم و ارزشمند قراردارد كه در زمينى به مساحت 29456 متر مربع و در سه طبقه احداث گرديده است. بر فراز مسجد گوهرشاد ـ كه در جنوب حرم مطهر امتداد يافته است ـ گنبدى آزين يافته به كاشى كارى‌‌هاى فاخر قرار دارد. در وسط صحن نماز خانه‌اى قراردارد كه به «نمازخانه‌ى پيرزن» معروف است. در حرم هم‌‌چنين چهار برج بزرگ احداث شده است؛ كه روى برج غربى ساعتى بزرگ قرار گرفته است. از مناره‌ى برج شرقى نيز به عنوان «نقاره خانه» استفاده مى‌شود. در بخش جنوبى حرم سراى موسوم به «دارالسياده» احداث شده كه آن راگوهرشاد خاتون بنا نهاده است. بر يكى از ديوارهاى اين سرا ظرفى آويزان است كه گفته مى‌شود باآن انگور مسموم را براى امام رضا (ع) آورده‌اند. در مقابل دروازه‌ى جنوبى صحن كه ناد رشاه آن را بنا نهاده است يك چاه هشت گوش حفر شده است كه بالاى آن را پوشانده‌اند و اين بنا «سقاخانه‌ى نادرى» نام دارد. در وسط صحن و از سمت غرب نيز حوض آب قرار دارد.
1. جولة فى الاماكن المقدسة، السيد ابراهيم الموسوى الزنجانى، ص 142، چاپ 1، سال 1985.
2. مزارات اهل البيت و تاريخها، محمد حسين الجلالى، ص 194، چاپ 3، سال 1995، بيروت.
3. موسوعة العتبات المقدسة، جعفر الخليلى، ج 11، چاپ 2، سال 1987، بيروت.