<o:p> روزگار فضلالله / مهدي فيروزان<o:p></o:p></o:p>
<o:p> </o:p>
1- «اگر در جغرافياي جهان، كشوري مانند لبنان با اين ويژگيها (اديان، طوايف، احزاب و انديشههاي گوناگون) وجود نميداشت، مصلحت شيعه ايجاب ميكرد كه چنين سرزميني را تأسيس ميكرديم.» <o:p></o:p>
اين عقيده امام موسي صدر رهبر شيعيان لبنان است كه نهم شهريور سال 1379 توسط حكومت ليبي ربوده شد. <o:p></o:p>
لبنان در ساحل مديترانه واقع شده و پل ارتباطي ميان شرق و لبنان است. مديترانه بستر تولد و شكلگيري و رشد اكثر تمدنهاي تاريخ بشري بوده که در سراسر خاورميانه حضور و بالندگي داشتهاند. علاوهبر اين واقعيت، شاکله اجتماعي لبنان به سبب گوناگوني اديان و طوايف و حتي نژادها و همزيستي و تعامل ميان آنها، لاجرم بر آزادي و گفتوگو و احترام متقابل و به رسميت شناختن ديگري بنيان يافته است. لذا لبنان نه تنها بستر همزيستي اديان و مشاركت و همفكري همه پيروان اديان با يكديگر بوده است، بلكه در يكصد سال اخير، همه انديشههاي فلسفي و رويكردهاي سياسي و جنبشهاي فكري و ادبي و هنري جهان در آن حضور يافته و فعاليت كردهاند. ويژگيهاي بشکفته را بايد بر زيباييها و نعمتهاي طبيعي كه خداوند بدان اعطا كرده، افزود. اين تصويري از لبنان است. نمونهای كوچك شده از جهان. <o:p></o:p>
<o:p> </o:p>
2- اين ويژگيها و مختصات كمنظير وگاه بينظير لبنان است كه شرايط و امكانات محيطي لازم و كافي را براي بالفعل شدن قابليتهاي بالقوه و ظهور انسانهاي شايسته و جامعالشراط در قلمروهای معنوي فكري و فرهنگي فراهم آورده است، لذا شرايط و امكانات براي همه يكسان است. در اين رقابت، براي نشستن در قلب و ذهن مردم و تأثيرگذاري و مديريت فكري و ديني و روحاني جامعه، آدمي باید صفات و ويژگيهاي استثنايي و متمايز از همردیفان خود داشته باشد؛ خصوصا در طايفه شيعه و مكانيسم نيل به مرجعيت. <o:p></o:p>
وقتي به خصوصيات و قابليتهاي رهبران مذهبي و فقها و مراجع روحاني و فكري طايفه شيعه لبنان مينگريم، درمییابیم كه اكثر آنها غير از دانش اسلامي و تجربه و درايت و اصالت و امتيازات طايفهاي و مزيتهاي حوزوي، صفات و ويژگيهاي منحصر به خود را داشتهاند. <o:p></o:p>
اين ويژگيهاي كمنظير و گاه منحصربهفرد لبنان است كه شرايط را براي هرگونه فعاليت در هر قلمروی از حيات بشري فراهم آورده است. <o:p></o:p>
اكثر رجال ديني و مجتهداني كه به سبب رأي و اقبال مردم، رهبري همهجانبه طايفه شيعه يا مرجعيت فقهي و زعامت ديني اكثريت مقلدان شيعه را به عهده گرفتهاند، بهطور وجودي و ذاتي از خصوصيتهاي ذيل بهرهمند هستند. <o:p></o:p>
- اعتقاد وجودي به توانايي و قابليت اسلام در پاسخگويي به نيازها و مقتضیات زماني و مكاني هر جامعه و تلاش براي استخراج پاسخهاي نوين.<o:p></o:p>
- اعتماد وجودي به پيوند دين و دنيا، دين و علم، «دين و سياست»، دين و زندگي، و تلاش علمي و عملی براي تحقق آن. <o:p></o:p>
- اعتقاد وجودي به اينكه بايد شناخت فقیه از جامعه خود و جهان، آگاهي فقیه از نيازها و مسائل و مشكلات مردم، تمهيدات فقيه براي شناخت درست و جامع مسائل مستحدثه و تبيين فقهي و اعلام حكم شرعي درباره آنها و... بايد و بايد پيشتر و بيشتر و جلوتر از جامعه مقلدان باشد. <o:p></o:p>
- اعتقاد وجودي به گفتوگو و همزيستي مسالمتآميز با ديگر اديان و مآلا حضور و مشاركت فعال فقيه در كنار رهبران روحاني اديان ديگر براي ترسيم سرنوشت كشور. <o:p></o:p>
- اعتقاد وجودي به اينكه روند توليد علم، بسيار سريع و گسترده و پيچيده شده است. فلذا تعاريف و محصولات فكري و تكنولوژيك و فلسفي و اقتصادي و حقوقي و... علم جديد نيز بسيار متنوع و متعدد و پيچيده و گاه متفاوت و متناقض با باورها و نيازهاي امروز و ديروز بشر شده است. لذا مجتهد و فقيهي كه ميخواهد پيشاپيش مردم حركت كند، براي صدور حكم فقهي به يك تيم متشكل از كارشناسان علوم گوناگون نياز دارد. <o:p></o:p>
در اين پيوند البته به ويژگيهاي ديگر نيز برخورد ميكنيم. اگر بخواهيم دو نمونه از مجتهدان تاريخ معاصر را ارائه دهيم، قطعا بايد امام موسي صدر و آيتا... سيدمحمدحسين فضلا... را ذكر كنيم.<o:p></o:p>
علامه فضلا... در لبنان متولد شده و به تعبير خودشان به انگيزه رشد و ارتقای فرهنگ ديني هموطنانشان به تحصيل علوم ديني روي ميآورند. سپس به نجف ميروند و تمام همت و وقت و توان خود را صرف آموختن علوم و معارف اسلامي ميكنند. در استعداد و سختكوشي علمي و استفاده از همه فرصتها و هدر ندادن حتي لحظهاي از وقت خود، زبانزد دوستان و همتايان خود ميشوند. از اينرو كه آن زمان به جدايي دين از سياست و لزوم پرهيز روحانيون از فعاليت اجتماعی اعتقاد داشتند، از ورود به حوادث سیاسی آن زمان عراق و لبنان خودداری میکنند و تمام وقت خود را به یادگیری هرچه بیشتر علوم اسلامی اختصاص میدهند. مجتهد برجسته و فاضلی میشوند، به لبنان بازمیگردند و رویه خود را مبنی بر پرهیز از فعالیتهای اجتماعی ادامه میدهند. حتی گهگاهي از فعالیتهای اجتماعی امام موسی صدر که رهبری طایفه شیعه را بر عهده داشت و موفق به تأسیس مجلس اعلای شیعه شده بود، انتقاداتی میکنند. بازگشت آیتا... فضلا... به لبنان با جنگ داخلی لبنان، مشکلات آوارگان و سازمانهای فلسطینی، تحولات منطقه، گسترش تجاوزات اسراییل به کشورهای اسلامی، تفرقه میان کشورهای اسلامی و ضعف دارالاسلام از یکسو و نیز افزایش سیطره و فریبندگی مکاتب فکری فلسفی مادیگرایانه و مارکسیستی و اومانیستی همزمان شد. پس از چندی طایفه شیعه که در بازسازی هویت دینی و سازماندهی تشکلها و ارتقای بنيه علمی و انتقادی خود موفق شده بود و سهم عادلانه خود از قدرت را ميخواست، با توطئه مهلكي روبهرو شد. امام موسي صدر رهبر شيعيان لبنان در سفری رسمي به ليبي توسط حكومت قذافی ربوده شد، رجال طايفه نسبت به آينده و بازگشت به محرومیت گذشته نگران شدند. از يكسو موقعيتهاي بهدست آمده را كه مستقيما بر توسعه و اعتلاي همهجانبه شيعه تأثير گذاشته بود، مشاهده ميكردند و از سوي ديگر حجم دشمني صهيونيسم و استكبار عليه شيعه را نيز حس ميكردند. اینها و پیروزی انقلاب اسلامي در ايران به رهبري يك فقيه و مرجع تقليد، همه عواملي شد كه آيتا... سيدمحمدحسين فضلا... در مباني فقهي و فكري خود مبني بر لزوم پرهيز روحانيت از ورود به فعاليتهاي اجتماعي تجديد نظر كند و مواضع نوين خود را اعلام دارد. <o:p></o:p>
آيتا... فضلا... با سرعت به ميدان چالشهاي لبنان وارد شد و نيازها را فهرست كرد و فعاليتهاي اجتماعي خود را به مدد دانش و استعداد و خلاقيت و قابليت مديريتي كه داشت، آغاز کرد. <o:p></o:p>
یکی از عوامی که سبب شد مردم از رویکرد جدید آیتا... فضل بهسرعت استقبال و حمایت کنند، صداقت و صراحتی بود که ایشان در نقد رویکرد گذشته خود نشان داد. ایشان در یک مصاحبه مهمی اعلام کرد: «ما روزگاری به امام موسی صدر بابت فعالیتهای اجتماعیاش انتقاد میکردیم، اما امروز که خود وارد فعالیتهای اجتماعی و درک مشکلات و نیازهای مردم شدهایم، میبینیم که راه و اندیشه او تنها راه درست بوده است.» <o:p></o:p>
لبنان کشور حاکمیت نهادهای مردمی NGO است. آیتا... فضل برای اموری که قصد ورود داشت، سازماندهی لازم و متناسب را ایجاد کرد. <o:p></o:p>
او بهراستی با تمام وجود اعتقاد داشت که اسلام میتواند به تمام نیازها و مشکلات امروز جهان اسلام پاسخ دهد و توسعه یابد. مهمترین ویژگی او را باید اعتقاد وجودی او به ضرورت پیشگامی مرجعیت نسبت به جامعه مقلدان دانست. <o:p></o:p>
ایشان ویژگیهای کمنظیری داشت که هرکدام با توجه به رویکردها و حساسیتهای هر داوری میتواند برجسته شود. به اعتقاد اینجانب مهمترین ویژگی آیتا... فضلا... این بود که ایشان عمیقا معتقد بود که مرجع تقلید باید شجاعانه به میدان بیاید و آینده و مسائل آینده را زودتر از دیگران رصد کرده، و به کمک کارشناسان علوم مختلف آنها را بازشناسی و بررسی و درک کند و سپس با اتکا به دانش فقهی و اصولی خود، احکام هرکدام را پیش از وقوع واقعه تبیین کند؛ مثلا در این پیوند، گروههایی متشکل از زنان فهمیده را آموزش داده بود که فارغ از بحث در موضوعات جاری، در جمعهای دختران و بانوان حضور یابند و مسائل و توقعات و سئوالات و ابهامها و ایرادها و استعارههای کوچک و بزرگ زمان را فهرست کنند و به ایشان بدهند. آیتا... پس از مطالعه و درک آنها بهسراغ آموزههای اسلامی میرفت و پاسخ آنها را فراهم میآورد و با ادبیات زیبا و دلنشینی در کتابها و مقالات و سخنرانیها و خطبههای خود مطرح میکرد. به عبارت دیگر، تشکیلاتی ساخته بود که مسئولیت جمعآوری و فهرستکردن امور خرد و کلان بانوان را داشت.<o:p></o:p>
منبع: هفته نامه پنجره/ شماره 57<o:p></o:p>
<o:p> </o:p>