* بيش از هر چيز بايد ميزان درستى اين ابزارها به لحاظ تاريخى بررسى شود. زيرا پافشارى بر ارزش تاريخى اى كه واقعيت ندارد و يا سند اطمينان بخش تاريخى ندارد، ما را وارد مشكلات و پيچيدگى هاى فكرى مى كند و بر سيماى تابان سيره حسينى تأثير منفى مى گذارد.
مثلا عروسى قاسم اصلا هيچ اساس تاريخى ندارد و كسانى كه آن را ساختند وضعيت عاطفى موجود در عادات اجتماعى جوامع عرب را بازسازى كرده اند كه در اين جوامع پسر عمو با دختر عمو ازدواج مى كند و با توجه به اين كه قاسم و سكينه نوجوان و نزديك سن ازدواج بوده اند، خيالات و تصورات عرب ها گريبان گير اين دو مى شود و آرزوهاى جوانى به گونه اى مطرح مى شود كه انسان با خود مى گويد اين پسر عمويى كه منتظر ازدواج با دختر عمويش بوده و يا دختر عمويى كه در آرزوى ازدواج با پسر عمويش بوده است آرزويشان با شهادت قاسم بر باد مى رود و مصيبت واقعى (شهادت) مصيبتى عاطفى را هم به بار مى آورد!.
ممكن است چنين نمايش هايى - كه هيچ اساس تاريخى ندارند - به لحاظ برانگيختن عواطف و بسيج احساسات مردمى آثار مثبتى داشته باشند، اما بايد اذعان كرد كه اين كار، كارى نمادين است و واقعيت تاريخى را باز نمى گويد. من تداوم چنين آداب و عاداتى را به شكل نمايشى آن منفى نمى دانم ولى نبايد اين امر در وجدان توده مردم به گونه حقيقتى تاريخى جا باز كند.
به همين ترتيب مشكلى نمى بينم در شبيه خوانى كه افرادى نقش على اكبر يا قاسم و يا كودكان را بازى مى كنند تا سيماى تاريخى عاشورا را از حالتى ذهنى به حالتى حسى تبديل كنند كه تأثيرى بيش از تصور ذهنى صرف بر عواطف انسانى مى گذارد. ما طبل زنى را هم در چنين مراسمى حرام نمى دانيم، زيرا طبل هايى كه به صدا درمى آيد شبيه صداى طبل ها در جنگ هاست و حماسه برانگيز است، بى آن كه لهو برانگيز باشد. قبلا هم گفته ام كه هر موسيقى و يا لحنى كه انگيزاننده غرايز نباشد و عنوان «لحن اهل فسق» بر آن صادق نباشد، شرعاً جايز است.